Ikasten dabilen hizkuntzaz? Zenbat euskalki daude? Zeren ondorioz sortu ziren euren artean horrenbeste ezberdintasun? Zergatik euskarak egin duen atzera edota zergatik iraun duen gaur arte bizirik?
Historiaz ba ote dakite euskal hiztun guztiak Nafarroa izeneko egitura politiko baten ingurura lotuta egon ginela? Eta lehenengo konkistak (nafar mendebala- gaurko Bizkaia, Gipuzkoa, Araba, Burgosko Bureba eta Errioxa-) hizkuntzaren banatzea ekarri zuela, orduko aldeak alde?
Edota bigarren konkistaz 1512n gertatutakoa? Zeinetan, Espainiak, orduko armadarik ahaltsuenak 16.000ren eta 20.000ren arteko soldadu sarrarazi zituen Iruñearaino bortxa erabiliz, Flandeetan eta Portugalen bezala, okupazioak hamarkada askotan iraun zuelarik, esaterako: 1571ko 10.000 biztanleko Iruñean 6.000 soldadu espaniar iruindarrak euren etxeetan apopilo hartzen Espaniak behartu zituenean, horrek gazteleraren gorenkeria uzteko lehenengo zantzu nabarmena euskarari kalte eginez.
Euskararen lehenengo normaltze eta hedatze saioaz, Nafarroako Ioana III.ak agindutakoaz, zer dakite ikasleek, hau da, "testamendu berriarenaz"? Behin lurralde batzuk Gaztelaren, Aragoiren eta Frantziaren esku geldituta, euskara ezin atzerago eta apalago gutxietsi dute aipatutako kokonizatzaileek eremu askotatik desagertaraziz, toponimia eta dokumentuak lekuko.
Bestalde, azkenengo eskuizkribuek adierazten dute ezin argiago euskalki batzuen arteko aldea oso lausoa zela: "Lazarragarenak"; "Murillo El Frutoko petxena" (zerga liburua, 2017an aurkitua); 1416ko gutuna bi nafar handikiren artekoa, goi euskara erabiliz eta Oñatiko artxiboko eskribau izengabearena, zeinek inongo akats ortografikorik ez zuen eta idazteko ohitura agerian uzten zuena, jende xumeak euskaraz idazten eta irakurtzen ez zekienean! Hortik gaur arte, nahi beste debeku, arauen eta ordenantzen artean ....!
Eta lurraldetasunaz zer dakite? Zenbat Lekunberri edo Basauri edo Getaria euskal eremu guztian, Nafarroa bakar osoan? Edota noraino heltzen zen euskara antzinaroan, azken aurkikuntzak Soriako erromatar hilarrietako "sesenco, Velarthar, Lesuridantar, ..." hitzek azpimarratzen duten norantza ezin argiagoz euskaldunak hor egon bazeudela, "ganorabako euskalduntze berantiarra" bertan behera utziz.
Hau guztia azalduko balute, nazio konzientzia sortuz, eraginik izango luke euskararen erabileran, herri kolonizatua garela jabetuz eta talde amnesiatik askatuz? Euskara eurena dela ulertaraziz?
Aitzitik, gaurko DBH 2. mailako historia liburu bateko orrrialde baten 4 lerroko parrafo batek Nafarroaz, gure nazioaz dioena, hitzez hitz: "Antso III.a Handiaren botere gunea izan zen arren, hegoaldera hedatzeko aukera gutxi zituen. Aragoiko errege-erreginek gobernatu zuten han 1076. eta 1134.urteen artean."
Kitto, hor amaitzen da gure lau lerroko historia DBHn eta batxilergoan, gainerako guztia, kultura, historia eta lurraldetasun espainiarra soldatapeko irakasleek "curriculum" ofizial bezain arrotzean betearazten dutelarik, ezer zalantzan ipini barik, folkloreak eta mitologiak - asmatutako Euzkadi gora, Euzkadi behera- lagunduta, jakina! Ahaztu barik, inongo lotsa barik ospatzen ditugula Espania handiaren izen eta jaiak: San Ignazio, armadaburu bat 2.konkistan, santu bihurtuta; Irungo eta Hondarribiko alardeak, Espainiaren garaipena Nafarroa subiranoaren kontra; Donostiako setioaren arpilatzearen eta emakumeen bortxaketen bultzatzaile zuzenen kaleen izenak Bilbon eta Gasteizen, Castaños jenerala eta Wellington, hurrenez hurren, lehenengoak besteari ordaintzeko saria etab...
Eta heu, heldu zein gazte, nor haiz?