Pasa den egunean, 30eko hamarkadan ugaldu ziren ateneo libertarioei buruzko artikulu historiko bat irakurrita, hona ekarri nahi dudan ideia etorri zitzaidan gogora. Has gaitezen kontestualizazio labur batetik. Joan den mendeko lehen hamarkadetan, langile-auzune askotan agertu ziren, Bartzelonan, Madrilen edo Valentzian, espiritu anarkista eta konfederaleko ateneoak (Bartzelonan bakarrik uste da berrehun inguru izan zirela). Langileek altxatu eta bultzatutako zentro horiek hainbat jarduera eskaintzen zizkieten bertako proletarioei: hezkuntza-heziketa, prestakuntza akademikoa (haur eta helduentzako eskolak), aisialdiko aukerak, kirol-praktikak eta txangoak.
Diru gutxirekin baina borondate handiarekin kudeatutako lokal txikiak ziren, liburutegi txiki bat, dutxak eta hitzaldi, ikastaro eta eztabaidetarako guneak zituztenak. Leku horietan antzerki soziala ere antzezten zen, aldizkari eta egunkari propioak sortzen ziren, abesbatza herrikoiaren emanaldiak antzezten ziren, eta aisialdiaren erabilera alternatiboa sustatzen zen (hain zabaldua zegoen alkoholaren kontsumoaren edo prostiloen konkurrentziaren ordez).
Lehen mailako asmoa, jakina, ethos anarkista bat zabaltzea zen, baina gizarte herrikoian betetzen zuten papera integrala zen. Eta hemen datza erreskatatu nahi dudan puntua: instantzia horiek beren bizi-baldintzak modu autonomoan ulertzeko eta aztertzeko beharrezko tresnak ematen zizkieten langile klasekoei. Langileak beren prestakuntzan orientatzen zituzten eta eskemak ematen zizkieten beren esperientzien eta bizi-baldintza objektiboen arteko elkarrekikotasuna deszifratzeko. Hau da, proletalgoak, burgesaren "begietatik" abiatuta eta ingurunearen begirada eratu aurretik, erakunde horiek gidari gisa jarduten zuten, abangoardia orientatzaile gisa.
Horrela, kultura, identitate, gizarte-lotura eta jokabide-eredu bat sortzen zen, "Burges izatetik” bananduta garatzen zirenak. Eta jarrera, ezaugarri eta bizikidetza-eredu horiek espiritu emantzipatzaileak zeharkatzen zituen. Berriro ere, atera nahi dudan ideia errepikatzen dut: leku horietan, klase herrikoiek, oro har, mundua ulertzeko modu bat sortzen zuten (hitzaldi, egunkari, ikastaro edo antzerkietan islatua), boterearen aparatu ideologikoetatik independizatua, gizarte-maila nagusiek emandakoarekin eztabaidan.
Baina ateneo libertarioak ez dira rara avis bat izan herriaren soziabilitatean. Hari gorri bat ehundu dezakegu, herri sozialistaren etxeak, ateneoak, II Errepublikako misio pedagogikoak, armada errepublikarraren milizia kulturalak, okupa-zentroak, trantsizioko elkarte soziokulturalak, Gaztetxeak eta gaur egungo Gazte Asanbladak lotuko dituena. Sinplifikatuz guztiek elementu komun bat aurkezten dute: dibulgazio kritikoa eta prestakuntza politiko-sozialekoa egiten dute, ezarritako botereak transmititutakoekin lehian.
Zer gertatzen da jakituriak edo portaera-jarraibideak transmititzen dituzten espazio edo elkarte-formazio herrikoirik ez badago? Bada, hutsune hori telebistek, komunikabide hegemonikoek, Akademia Instituzionalak edo Internetek betetzen dute (sare sozialak, YouTube, Netflix, etab.). Zerbait izan behar da gogoan, hezkuntza ez da neutroa. Institutuan, Unibertsitatean edo produktu kulturalen bidez (filmak, liburuak, musika, bideojokoak) jasotzen ditugun ezagutzak ez dira aseptikoak.
Prestakuntza akademikoa emateko modua partziala da, inguratzen gaituena ulertzeko eta azaltzeko modu zehatz batekin lotzen da. 2 + 2 lau dira eta ibaiek izen jakin batzuk dituzte, baina hainbat modu daude gertaera historiko bat aztertzeko, korronte filosofiko batzuk zabaltzeko, ezagutza ekonomikoak emateko edo balio etiko eta moralak transferitzeko. Horregatik, titulu akademikoek, goi-mailako hezkuntza arautuak edo irakurketen metaketa kuantitatiboak ez dute gaitasun handiagorik ematen konspirazio-teoriak atzemateko edo deuseztatzeko.
Hasierako galderetara itzuliz eta aurreko paragrafoetan azaldutakoa jasoz, zenbait gogoeta atera ditzakegu. I) Ateneoek edo herri-soziabilitateko gainerako espazioek betetzen zuten zeregina langileei tresna analitikoak eta kontzeptualak helaraztea zen. II) Herri-espazio horiek higatu egin dira. Langile identitateak autonomia galdu du eta tardokapitalismoak merkantilizazioa gizarteko bazter guztietara zabaldu du.Sozializazio politikoaren prozesua, bestalde, ez dagokie jada herri-instantziei, boterearen mekanismo ideologikoei baizik. III) Narratiba politiko erreakzionarioak erreproduzitzen dira errealitatea ulertzeko tresnak indar soziopolitiko horiek ematen dituztenean (telebistaren, prentsaren, Youtubeko bideoen, Facebookeko mezuen, WhatsAppeko kateen edo Twitterreko harien bidez).
Dagoeneko ez gara gai gure esperientziak parte garen egitura soziopolitikoekin konektatzeko. IV) Kultura politiko emantzipatzailerik gabe, teoria konspiratiboek eta erretorika erreakzionarioak hedatzeko eta murgiltzeko gaitasun handiagoa dute. V) Ateneoak bere garaian, orain Gazte Asanbladak, errealitate sozial eta politikoari buruzko begirada alternatiboak sortzeko guneak dira. Bestelako hezkuntza politikoa eraikitzeko eta transmititzeko barrialdeko eremuak behar dira (hitzaldien, eztabaiden, irakurketak bateratzearen, ikastaroen, filmen ikuspegi kritikoaren eta abarren bidez).
Azken batean, gizartearen "indar biziei" (telebista, Internet, Akademia, etab.) uzten badiegu gertatzen denaren azalpen mugiezinak ematen eta finkatzen, pentsamendu kritikoak geldirik jarraituko du, eta teoria konspiratiboek izango dute non ernatu. Horregatik uste dut hain garrantzitsua dela ekimen barrialak indartzea eta mantentzea, Gazte Asanbladak, esaterako. Herri-espazioak, non ethos hegemonikoaren bestelako herri-jakintza eratzen den (interesetan eta proposamenetan). Narratiba politiko neoliberalaren aurkako analisi-materialak eraikitzeko instantziak.
1* Erreferentzia bibliografikoa: Navarro, Javier: “Escuelas de anarquía. Los atenos libertarios: socabilidad y cultura en el movimiento libertario (1931-1939)”, en Guereña, Jean-Louis (ed.): Cultura, ocio, identidades. Espacios y formas de sociabilidad en la España de los siglos XIX Y XX, Madrid, Editorial Biblioteca Nueva, 2018.
2*Lokal herrikoien esperientzien lotura Germán Labradorrek bere liburu batean aipatzen duen elementu batean islatzen da. Trantsizioan sortu ziren zentro soziokulturalak berrogei urte lehenago errepublikar herriaren etxeak izan ziren. Lokal hauek Frankismo garaian Falangearen egoitzak jartzeko desjabetu ziren. Erreferentzia bibliograkioa: Labrador, German: Culpables por la literatura. Imaginación política y contracultura en la transición española (1968-1986), Madrid, Akal, 2017.