Arequipan be baegoan bere arrastoa, baina Cuscon askoz nabarmenagoa da. XV mendearen erdialdean Inka inperioaren hedadurarik zabalena izan zan, orduan gerra zibila izan zan eta holango egoera makalean gaztelauak iritsi zirien, lurrak eurenganatu, arinagoko kulturea suntsitu, eta aberastasun guztiyak ostu.
Garai batean gaztelauen ikuspegia izan zan ikuspegi nagusia Inka kulturari buruz berba egiterakoan, eta gaztelauek desegin eurezanez euren kontakizune beti laidogarria zan. Azken finean, ohitura zaharra da norberak egindako lapurreta, erailketa, bahiketa eta txikizioa onura handiago batez mozorrotzea; eta zelan nok imini ezbaian ez dagoan, gerorako, norberaren eremuan behintzat, bertsio hori lotuko da.
Inken gizarteari buruz itaunak eurrez dagoz, zalantza asko, eta ziurtasun gitxi. Lapur bako gizartea zala esaten da, lapur salaketa jaso ezkero heriotz zigorra arin bai arin ezarri eta betetzen zan eta. Ezkontzaz beste egiten ebanik be ez ei egoan, horretan errudun ziranak akabatzen eurezalako atoan be.
Nekazal gizartea osatzen eurien, eta horretarako teknika oso eraginkorrak garatu eurezan; honetaz gain hazien eta soloko beharrak modu bikainean zertzen eurezan. Beharrak nahikoa ez, eta euren jainko-jainkosei laguntza eskatzen eutsen. Horretarako templo ezinederragoak eragi eurezan, eta holango zirimonietan, erabiltzeko, zein templuok eragiteko metalgintzan jardun aurien. Hala eta guzti, armak ez eurezan metalez egiten, eta berau izin zan akaberearen zioetako bat.
Gaztelarren ta inken arteko
gatazka ta borrokari
eskaini behar jako nozonoz
gogoeta bat ala bi
zein izendatu biktima eta
zen imini pekatari
nik neuk behinik behin horren kontura
daukat zalantza ugari.
Historia da hain ezaguna
ez da holako xumea
behin gaztelarrek egin eurien
Peru euren neskamea
Inkek galduta botere dana
nahiz zan herri errimea
galtzailea ez da zertan izan
akaberan biktimea.
Inkek eratu inperioa
lur zabaletan etzana
gerraren bidez zemai bitartez
hedatu ta atzemana
inguruetan euren indarra
hinbese jendek jasana
nola leiteke biktimatzat har
biktimagilea zana.
Baina galduta gudea bada
ohi danez oso normala
Gaztelakoek ezarri euren
euren lege ta itzala
kristau ez zana bihurtzen euren
fedebako ta zitala
jakinduria ta kulturea
egia da galdu zala.
Inkek daukien historia da
oso ilun ta laburra
kulturea be galduta dago
patua dauka makurra
ta gaztelarren narrazioan
lapurreta da ikurra
inperioek soilik eragi
daikie euren guzurra.